Studenten die een migratieachtergrond hebben worden opvallend vaak beschuldigd van fraude met studiefinanciering, blijkt uit onderzoek. Minister Robbert Dijkgraaf (Onderwijs) wil nu ‘grondig nagaan’ of de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) ‘wel echt eerlijk’ te werk gaat bij de fraudecontroles. De dienst zelf gaat het systeem evalueren ‘om onbedoelde bijeffecten te voorkomen’.

Het Hoger Onderwijs Persbureau, NOS op 3 en onderzoeksplatform Investico voor onder meer De Groene Amsterdammer en Trouw, deden navraag bij ruim dertig advocaten die studenten hebben bijgestaan in fraudezaken tegen DUO. Die dienst is verantwoordelijk voor de studiefinanciering en leningen aan studenten.

Sinds 2012 voerden de advocaten 376 bezwaar- of beroepsprocedures voor studenten die werden beticht van fraude met de uitwonendenbeurs, een maandelijkse toelage die studenten krijgen die niet thuis wonen. In ruim 97 procent van de zaken – 367 gevallen – ging het hierbij om studenten met een migratieachtergrond. DUO controleerde de afgelopen acht jaar – sinds de invoering van het leenstelsel – met name meerderjarige mbo-studenten, omdat zij onder dit stelsel ook nog een basisbeurs kregen.

Ruim tien jaar geleden is DUO gaan werken met een algoritme om fraude op te sporen. Het systeem pikt er potentiële fraudeurs uit met ‘zelfbedachte risico-indicatoren zoals leeftijd en opleidingsniveau’ – daar is volgens experts geen wetenschappelijke basis voor. De fraudeafdeling van DUO bepaalt vervolgens bij wie controleurs op huisbezoek gaan. Zij spreken onder meer met huisgenoten en buurtbewoners. Als de dienst concludeert dat er sprake is van fraude, moet de student de beurs terugbetalen en vaak komt er ook nog een boete bovenop.

Groot risico op vooringeno­men­heid

Lucas Haitsma, onderzoeker algoritme en discriminatie

Lucas Haitsma, die bij de Rijksuniversiteit Groningen promoveert op algoritmes en discriminatie bij handhavingsorganisaties, is ‘geschrokken’ van de uitkomsten. ,,Door het hele proces zijn er risico’s op vooringenomenheid. Van het algoritme dat mogelijk een bepaalde groep selecteert, naar de vijf medewerkers die zonder voorschriften bepalen bij wie er nader gecontroleerd wordt, tot aan de controles bij huisbezoeken.”

De manier van werken van DUO kan leiden tot een nog grotere tunnelvisie, zegt hij. ,,Stel dat je alleen in een bepaalde postcode kijkt of er criminaliteit plaatsvindt, dan zal je dat alleen daar vinden. Maar dat betekent niet dat er in andere postcodes géén criminaliteit plaatsvindt. Dat geldt hier ook: dat je zoekt in een specifieke groep, betekent niet dat er onder studenten zónder migratieachtergrond geen fraude wordt gepleegd. Maar het leidt wel tot een vertekend beeld dat de groep jongeren met een migratieachtergrond vaker zou frauderen en dat is kwalijk.”

‘Een verontrustend signaal’

Onderwijsminister Robbert Dijkgraaf noemt de bevindingen in een reactie ‘een verontrustend signaal’. Want hoewel DUO de migratieachtergrond van studenten niet registreert, kan de fraudebestrijding ‘op een impliciete, indirecte manier een discriminerend effect’ hebben. Dat wil Dijkgraaf nu ‘grondig nagaan’. Hij zegt dat door de toeslagenaffaire de overheid daar ‘echt alert op is geworden.’

DUO zegt bij de controle op fraude enkel naar objectieve criteria te kijken. Etniciteit, geslacht of ‘enig ander kenmerk’ wordt niet meegenomen. ,,De bevindingen zijn voor DUO aanleiding om het controlesysteem structureel te gaan evalueren, om zo onbedoelde bijeffecten te voorkomen”, laat een woordvoerster weten.

Sinds 2012 werden bijna 10.000 studenten door DUO beschuldigd van fraude. Ruim 6000 studenten tekenden bezwaar aan, van wie een op de vijf meteen in het gelijk werd gesteld. Bijna 1500 keer stapten de van fraude betichte studenten naar de rechter: een kwart van hen won de zaak.

Kamerleden maken zich intussen zorgen. Volt-parlementariër Marieke Koekkoek spreekt van ‘het zoveelste voorbeeld van een discriminerend algoritme’. ,,En de zoveelste reden waarom een verplicht algoritmeregister noodzakelijk is”. Wat Stephan van Baarle (DENK) betreft wordt het betreffende algoritme ‘per direct’ niet meer gebruikt. Ook wil hij een extern onderzoek naar het fraudebeleid bij DUO.

SP’er Peter Kwint kan zich niet voorstellen dat DUO niet op de hoogte was van de oververtegenwoordiging van studenten met een migratieachtergrond in de gevoerde rechtszaken. Die bewering lijkt hem ‘echt volstrekt onhoudbaar’. Kwint stelt verder vast dat DUO kennelijk weinig begrijpt van algoritmes en noemt dat ‘bepaald niet geruststellend’.

D66-Kamerlid Jeanet van der Laan laat weten dat zij ‘geschrokken’ is en vindt het goed dat haar partijgenoot Dijkgraaf ‘hiermee aan de slag gaat’. Wat haar betreft moeten de werkwijze en de controle door DUO ‘op orde zijn voor alle studenten’.

Bron: DPG Media Privacy Gate. (z.d.). https://www.ad.nl/binnenland/minister-gaat-fraudecontroles-bij-duo-onderzoeken-studenten-met-migratieachtergrond-vaker-beschuldigd~aa8f8ab7/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F